اخبار داخلی اقتصادی دولت ایران برای تامین و واردات واکسن کرونا چه کرد؟

پایگاه اطلاع‌رسانی و پایش آثار اقتصادی کرونا , دوشنبه 17 آبان 1400

دولت ایران برای تامین و واردات واکسن کرونا چه کرد؟

مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در یک گزارش ویژه به بررسی و تحلیل روند اقدامات دولت جمهوری اسلامی ایران در زمینه واردات واکسن کرونا از ابتدای فرورودین ۱۳۹۹ تا پایان مهرماه ۱۴۰۰ پرداخته است.

مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در یک گزارش ویژه به بررسی و تحلیل روند اقدامات دولت جمهوری اسلامی ایران در زمینه واردات واکسن کرونا از ابتدای فرورودین ۱۳۹۹ تا پایان مهرماه ۱۴۰۰ پرداخته است.
به گزارش هموطن سلام بر اساس گزارش یاد شده، اگرچه از ماه دوم همه‌گیری در کشور، سیاست‌های اقتصادی، حمایتی، بوروکراتیک و رسانه‌ای وجه غالب پیدا کردند اما پس از چند ماه دسترسی به واکسن امکان‌پذیر شد و مجدداً تمرکز دولت بر تأمین تجهیزات و دارو به‌خصوص تأمین واکسن معطوف شد زیرا عامل نهایی در کاهش ابتلا به بیماری‌های واگیر و کاهش مرگ و میر ناشی از آنها، واکسیناسیون است.
براساس این گزارش، مهم‌ترین شاخص در کنترل بیماری، میزان سرایت است. زمانی کشورها می‌توانند اعلام کنند به ایمنی جمعی دست یافته‌اند که این عدد به کمتر از یک برسد. اهمیت تأمین واکسن از اینجا ناشی می‌شود که اگرچه مراقبت‌های بهداشتی نظیر فاصله‌گذاری، استفاده از ماسک و شستن دست‌ها بر نرخ شیوع تأثیر می‌گذارد اما تجربه در بسیاری از بیماری‌های همه‌گیر نشان داده است که اگر گسترش بیماری از یک منطقه و ناحیۀ خاص فراتر رود عملاً قرنطینۀ کامل نیز ناممکن خواهد شد و تنها واکسیناسیون است که می‌تواند تأثیر قاطعی در کاهش عدد سرایت به کمتر از یک داشته باشد. نظریۀ بدیل واکسیناسیون، رسیدن به ایمنی جمعی از راه ابتلای عمومی است که در ابتدای همه گیری بیماری کرونا توسط برخی کشورها پی گرفته شد و به دلیل ویژگی‌های خاص این ویروس ناکام ماند.
این گزارش می افزاید: تمرکز نظام مدیریت بیماری در کشور ما از بهمن ۱۳۹۹ مجدداً بر تأمین تجهیزات و اقلام پزشکی قرار گرفت با این تفاوت نسبت به دورۀ آغاز شیوع که، اینبار برخی واکسن‌ها مراحل تست انسانی را نیز پشت سر گذاشته بودند و مجوز استفادۀ اضطراری دریافت کرده بودند. با وجود اینکه هنوز واکسن‌های داخلی در مراحل اولیۀ تولید قرار داشتند سیاست کلان کشور از همان ابتدا بر حمایت از تولید داخل به شکل متوازن با تلاش برای واردات واکسن قرار گرفت و در بحث واردات نیز سیاست‌های حمایتی در واردات واکسن توسط شرکت‌های خصوصی اعمال شد؛ هرچند این شرکت‌ها به دلیل دشواری واردات –به‌ویژه در اوایل توزیع واکسن در جهان که محدودیت توزیع و تقاضای بالا، واکسن را عملاً تبدیل به امری دولتی کرده بود- در واردات واکسن توفیقی نیافتند.
نخستین اقدامات دولت برای واردات واکسن
بر مبنای گزارش حاضر، نخستین اقدامات دولت جمهوری اسلامی ایران در زمینۀ واکسن به فروردین ماه ۱۳۹۹ برمی گردد. در آن زمان شرکت های دارویی جهان هم پروژههای واکسن سازی را آغاز کرده بودند و هم تأثیر واکسن ها و داروهای سایر بیماری ها بر روی بیماران کرونا مطالعه می شد. راهبرد اصلی ایران نیز پیش برد همزمان مطالعات و مذاکره برای واردات دارو، واکسن، اقلام بهداشتی و مواد اولیه بود. در ماه فروردین، سینوواک چین به دولت ایران پیشنهاد داد در ازای بیست میلیون دلار، دانش ساخت واکسن سارس را به ایران منتقل کند. پیشنهاد چین از سوی ایران پذیرفته نشد زیرا هنوز معلوم نبود آن واکسن چقدر می تواند بر بیماران کرونا مؤثر باشد. لذا با توجه به سابقه صنعت واکسن سازی از همان ابتدا پیش بینی میشد با اتکا به توانمندی متخصصین کشورمان و ایجاد ارتباطات علمی و تأمین تکنولوژی و مواد خام، دستیابی به واکسن کرونا ناممکن نیست. لذا حمایت از تولیدکنندگان و شرکت های دانش بنیان در اولویت دولت قرار گرفت.
از جمله شروطی که در این ماه ها شرکت های واکسن سازی بزرگ جهان برای انعقاد قرارداد پیش خرید واکسن با دولت ایران می گذاشتند، مشارکت دادن گروه هایی از جامعه ایران با تنوع ژنتیکی لازم برای گذراندن مرحله کارآزمایی بالینی واکسن بود. برای مثال کشور چین در مردادماه به واکسن های سینوواک و سینوفارم مجوز مصرف اضطراری داد اما برای صادرات واکسن ها نیاز به مجوز سازمان بهداشت جهانی داشت. لذا به ایران پیشنهاد شد. ۱۸میلیون دوز واکسن پیش خرید کند و در ازای آن، با اعطای مجوزهای داخلی زمینۀ کارآزمایی واکسن ها را فراهم کند. آن پیشنهاد توسط رئیس مجلس وقت پذیرفته نشد زیرا معتقد بودند سلامتی تعدادی از ایرانیان به خطر می افتد و اگر واکسن مورد آزمایش موفق به گذراندن مرحله کارآزمایی بالینی نشود وضعیت قرارداد منعقدشده و مبالغ واریزشده نیز بلاتکلیف خواهد ماند.
در همان زمان دولت ایران درحال مذاکره با گروه های مختلفی بود که به نحوی در تولید یا توزیع واکسن فعال شده بودند. از نخستین اقدامات دولت جمهوری اسلامی ایران می توان به انعقاد قرارداد با کوواکس اشاره کرد. کوواکس برنامه سازمان بهداشت جهانی برای دستیابی متوازن کشورها به واکسن است. در نیمه شهریور طی قرارداد منعقد شده، ۱۶,۸میلیون دوز واکسن از طریق کوواکس خریداری شد و دی ماه ۱۳۹۹ پرداخت مالی اول آن به انجام رسید. ارز مورد نیاز بابت سهمیه ایران در کوواکس به مبلغ ۵۲ میلیون دلار از محل منابع ارزی ایران در کره جنوبی اختصاص یافت و اوایل دی ماه به حساب کوواکس در بانک سوئیسی واریز شد.
از تیر ۱۳۹۹ با تولید نخستین نمونه های واکسن اسپوتنیک در روسیه، مذاکرات خرید واکسن از این کشور آغاز شد. سازمان غذا و داروی کشور آمریکا در ۲۲ آذر به واکسن فایزر مجوز استفادۀ اضطراری داد و سایر واکسن ها نظیر، اسپوتنیک و آسترازنکا و مدرنا هم از اوایل زمستان وارد بازار شدند. نخستین کشورهای طرف مذاکره برای خرید و انتقال سریع واکسن به کشور، چین، روسیه و هند بودند. از ماه آذر مذاکرات با شرکت هندی جهت واردات واکسن بهارات آغاز شد و منتهی به انعقاد قرارداد خرید واکسن بهارات شد. همچنین در ۱۲ بهمن، قرارداد خرید دو میلیون دوز واکسن اسپوتنیک با روسیه منعقد شد. با این حال اکثر کشورها در بستن قرارداد با ایران ملاحظات جدی داشتند. حتی چین و روسیه، شروطی نظیر عدم افشا و عدم اطلاع رسانی قرارداد گذاشته بودند که در دفعاتی به دلیل درز کردن اطلاعات یا اظهارنظر مسئولین وزارت بهداشت مبنی بر لزوم آزمایش واکسن های خارجی، از ادامه همکاری ها اعلام انصراف کردند. در شرایطی که کمتر بانکی حاضر می شد همکاری کند و مسئولیت انتقال وجوه را به عهده گیرد وزارت امور خارجه هربار مسیرهای جدیدی برای انتقال محموله ها و پول شناسایی می کرد تا ثبات قراردادها حفظ شود. همزمان با این اقدامات، محموله های حجیم دیپلماتیک برای تأمین مواد اولیه واکسن های داخلی وارد کشور می شد. در نهم دی ماه، واکسن ایرانی برکت -که تحت نظر ستاد اجرایی فرمان امام قرار داشت- توانست به مرحله تست انسانی وارد شود و توجه ها را به خود جلب کند. به فاصلۀ چند روز پس از این خبر دو اتفاق مهم افتاد. دولت آمریکا رئیس وقت ستاد اجرایی را تحریم کرد. در ۱۹دی، واردات واکسن از آمریکا، انگلیس و فرانسه ممنوع شد.
دوره دوم اقدامات دولت برای واردات واکسن
محموله اول واکسن «اسپوتنیک وی» از مبدأ روسیه توسط هواپیمایی ماهان به کشور منتقل شد و در حدود ده روز بعد، محموله دوم واکسن اسپوتنیک نیز وارد کشور شد. با ادامه پیگیری ها، تا نیمه اسفند ۱۳۹۹، ۲۰۰ هزار دوز واکسن روسی اسپوتنیک دیگر وارد شد که عدد واکسن های روسی را تا این زمان به ۳۲۰ هزار دوز رسانید. نخستین محموله از هند شامل ۱۲۵ هزار دوز واکسن بهارات در ۲۱ اسفند ۱۳۹۹وارد کشور شد. کشور چین نیز در دهم بهمن یک محموله اهدایی شامل ۲۵۰ هزار دوز واکسن سینوفارم به ایران ارسال کرد. بدین ترتیب میزان واکسن واردشده به کشور تا پایان سال ۱۳۹۹، به عدد ۶۵۹ هزار دوز رسید.
در این مقطع زمانی کشور توانست با فاصلۀ کمی از توزیع عمومی واکسن در کشورها، واردات را انجام دهد و گروه های دارای اولویت و در معرض خطر واکسینه شوند. این اقدام به سرعت تأثیر خود را در کاهش آمارهای مربوط به بیماری نشان داد. با این حال حجم واکسن واردشده بسیار کمتر از میزانی بود که پیش بینی شده بود. با کوواکس توافق شده بود تا پایان سال ۱۳۹۹، ۳,۲ میلیون دوز واکسن تحویل ایران دهد اما در این مدت هیچ واکسنی از طریق کوواکس دریافت نشد. حجم قرارداد با هند دو میلیون واکسن بهارات بود که طرف هندی متعهد شده بود ۵۰۰ هزار دوز آن را در اسفند ماه تحویل ایران دهد. هزینۀ واکسن ها نیز از سوی شرکت ایرانی به طور کامل پرداخت شده بود. با این حال پس از محموله ۱۲۵ هزار دوزی، محموله دوم به دلیل خیزش مجدد ویروس در هند توسط دادستانی آن کشور توقیف شد. از قرارداد دو میلیون دوز واکسن اسپوتنیک با روسیه نیز تنها۳۲۰ هزار دوز ارسال شد.
دولت ایران با وجود قراردادهای منعقد شده، منتظر وصول واکسن ها نماند و از یکسو به حمایت از تولید داخلی در تأمین مواد اولیه و زمینه سازی انتقال تجربیات و تکنولوژی میان ایران و سایر کشورها پرداخت و از سوی دیگر وارد مذاکره با سایر کشورها و استفاده از سازوکارهای دیگر نظیر جابجایی مازاد واکسن های کشورهای طرف قرارداد کوواکس به ایران شد. نتیجۀ این اقدامات، واردات نخستین محمولۀ کوواکس شامل۷۰۰ هزار دوز واکسن آسترازنکا از کشور کره جنوبی در ۱۶ فروردین ۱۴۰۰ بود که حجمی بیش از کل واردات سال گذشته را نشان می داد. به فاصلۀ چند روز از این زمان، ۱۰۰هزار دوز واکسن اسپوتنیک از روسیه و در ۲۶ فروردین،۴۰۰ هزار دوز واکسن اهدایی از چین دریافت شد و مجموع واکسن وارد شده به کشور تا پایان فروردین، به تقریباً دو میلیون دوز رسید.
در اواخر فروردین ۱۴۰۰ قرارداد دوم خرید واکسن اسپوتنیک با روسیه به حجم ۶۰ میلیون دوز بسته شد با این توافق که واکسن ها از خرداد تا آذر تحویل ایران شود. مذاکرات تأمین مالی این قرارداد نیز انجام شد. دو محموله صد هزار دوزی واکسن اسپوتنیک در نیمه نخست اردیبهشت ۱۴۰۰ به ایران تحویل داده شد. در اردیبهشت عدم تمایل چین به ارسال واکسن به دلیل تحریم های آمریکا با پیدا کردن مسیر جدید ارسال از طریق صلیب سرخ به حجم یک میلیون دوز واکسن در ۱۲اردیبهشت، و محمولۀ بعدی به حجم یک میلیون دوز، در ۱۸ اردیبهشت وارد شد. همچنین در این ماه محموله دوم کوواکس نیز شامل بیش از ۱,۴ میلیون دوز واکسن آسترازنکا از مبدأ ایتالیا وارد کشور شد و مجموع واکسن های وارد شده به کشور فقط در ماه اردیبهشت را به بیش از۳.۶ میلیون دوز رساند که بیش از مجموع واردات سه ماه قبل از آن است.
در خرداد دو محموله صد هزار دوزی واکسن اسپوتنیک از سوی روسیه وارد کشور شد که مجموع واکسن های ارسالی روسیه را به ۷۲۰ هزار دوز می رساند. علت اصلی عدم تحویل واکسن در موعد مقرر توسط روسیه، مشکلات فنی در ساخت دوز دوم اعلام شد به طوریکه اواخر ماه ژوئن (پس از گذشت شش ماه از آغاز تولید واکسن) اعلام شد تنها ۳۶,۷ میلیون دوز واکسن اسپوتنیک تولید شده است و اولویت با واکسیناسیون داخلی است. از واکسن چینی سینوفارم نیز که قرار بود تا پایان خرداد، ده میلیون دوز به ایران تحویل داده شود در این ماه تنها یک محموله حاوی یک میلیون دوز وارد کشور شد که مجموع واکسن های سینوفارم خریداری شده از چین را به سه میلیون می رساند. از سوی کوواکس و سایر کشورها هیچ محموله ای به ایران تحویل نشد. واردات واکسن در خردادماه نسبت به ماه های گذشته بسیار کاهش یافته بود و به یک میلیون و دویست هزار دوز رسید.
بر مبنای این گزارش، سیاست دولت جمهوری اسلامی ایران در قبال مسئله تهیه واکسن، پیگیری واردات و حمایت از تولید داخلی بود. ماشین آلات و تجهیزات مرتبط با واکسن برکت طی ۵۹ جعبه بزرگ به وزن تقریباً ۵۴ تن، با رفع موانع موجود در گمرکات کشورهای مبدأ نظیر هند، چین، اسپانیا، انگلیس، فرانسه، کوبا و... به داخل کشور منتقل شد. چین در شرایطی علت ناراحتی و انصراف از ارسال واکسن به ایران و همکاری در تولید واکسن را عدم مشارکت طرف ایرانی در کارآزمایی بالینی واکسن های چینی اعلام می کرد که در همان زمان با امارات متحده عربی، ترکیه و مصر همکاری های گستردهای در زمینۀ تولید واکسن داشت. با این حال مذاکرات مستمر سفارتخانه های ایران در روسیه، هند، کوبا، استرالیا، آلمان و... در جلب همکاری در تولید واکسن موجب شد نهایتاً دو شرکت ایرانی واجد همکاری با شرکت روسی تولید واکسن شوند و دانش فنی منتقل شود. از سوی دیگر مذاکرات سفارت ایران در کوبا با واکسن سازی کوبایی منجر به ایجاد همکاری انستیتو پاستور ایران برای تولید مشترک سوبرانا-۲ شد و مواد اولیه و تجهیزات ساخت واکسن از طریق ونزوئلا به تهران منتقل شد.
در نتیجۀ این اقدامات، با وجود تحریم های شدید آمریکا، واکسن برکت در ۲۴ خرداد توانست مجوز مصرف اضطراری را در داخل کشور دریافت کند و وارد فاز تولید انبوه شود. از آنجا که سازمان غذا و داروی ایران مورد تأیید سازمان بهداشت جهانی است، این رویداد از نظر دریافت تأییدیه های جهانی این واکسن گام مثبتی تلقی می شد. دریافت مجوز واکسن برکت، تأثیر چشمگیری نیز بر عرصه واردات واکسن داشت. سه روز پس از این زمان و با آغاز واکسیناسیون عمومی در ایران با واکسن تولید داخل، دولت آمریکا واکسن را از اقلام تحریمی کشور ایران خارج کرد. سینوفارم چین نیز قیمت خود را از ۱۵,۵ یورو به ۸یورو کاهش داد. در واقع از این تاریخ شاهد رشد واکسیناسیون عمومی در کشور هستیم که علت آن، آغاز خط تولید واکسن داخلی و همچنین اعلام آمادگی کشورها برای فروش واکسن به ایران است.
دوره سوم اقدامات دولت ایران
در تیر ماه ۱۴۰۰ بیش از شش میلیون دوز واکسن سینوفارم(تقریباً برابر با کل واردات واکسن در ماه های گذشته) به کشور وارد شد. هشتم تیر ماه تقاضای خرید سی میلیون دوز واکسن برای واردات در ماه های مرداد، شهریور و مهر و سی میلیون دوز دیگر برای واردات در ماه های آبان، آذر و دی به صورت رسمی تحویل طرف چینی شد و قول مساعد برای ارسال به موقع گرفته شد. در همین روز واکسن پاستوکووک (تولید مشترک ایران و کوبا) مجوز تزریق اضطراری گرفت
در مرداد ماه ۱۴۰۰ بیش از ده میلیون دوز واکسن سینوفارم از چین، صد هزار دوز واکسن اسپوتنیک از روسیه، ۳۱۵هزار دوز واکسن آسترازنکای روسی توسط بخش خصوصی و نزدیک به سه میلیون دوز واکسن اهدایی کشور ژاپن در سازوکار کوواکس وارد کشور شد.
حجم واکسن وارد شده به کشور در این ماه ۱۳,۴میلیون دوز، و بیش از کل واکسن وارد شده در ماه های قبل بود. در این ماه اهدای واکسن مازاد کشورهای یونان، بلغارستان، رومانی و لهستان به ایران طی توافقاتی زمینه سازی شد و در پی درخواست سازمان هلال احمر از صلیب سرخ جهانی در ماه اردیبهشت برای دریافت دو میلیون دوز واکسن کرونا برای اتباع افغان ساکن در ایران، در ماه مرداد ۱.۵ میلیون دوز واکسن کرونا جهت واکسیناسیون اتباع افغان به ایران در سازوکار بین المللی humanitarian buffer تخصیص یافت. از دیگر رویدادهای مهم این ماه، تأکید رهبر انقلاب خطاب به مسئولان نظام بود که واکسن به هر شکل ممکن تأمین شود و در اختیار مردم قرار گیرد.
در شهریورماه ۱۴۰۰ بیش از سی میلیون دوز واکسن سینوفارم از چین، سیصد هزار دوز واکسن اسپوتنیک از روسیه، ۶۴۸ هزار دوز آسترازنکای روسی توسط بخش خصوصی و نزدیک به ۱,۵میلیون دوز واکسن آسترازنکا از مبدأ هلند به-واسطۀ کوواکس وارد کشور شد. همچنین واکسن اتباع افغان، پانصد هزار دوز در اواسط شهریور و پانصد هزار دوز در ۲۵ شهریور از سوی دولت اتریش ارسال شد. مجموع واکسن وارداتی ایران در این ماه نزدیک به ۳۴ میلیون دوز و بیش از کل واکسن وارد شده در ماه های گذشته است. علاوه بر این موارد، ۵۰ میلیون دوز واکسن چینی کانسینو نیز از سوی سازمان هلال احمر سفارش داده شده که در حال پیگیری است. نزدیک به ۲۰ میلیون دوز واکسن کرونا نیز از ابتدای ماه مهر تا این لحظه(تنظیم گزارش) وارد کشور شده است که مجموع واکسن واردشده به کشور را به بیش از هشتاد میلیون دوز می رساند.